τερμίτες

(termites). Τάξη εντόμων, που χαρακτηρίζεται από τον τρόπο ζωής και από την αρκετά περίπλοκη κοινωνική οργάνωση. Ανήκει στην οικογένεια των τερμιτιδών. Οι τ. παρουσιάζουν αξιοσημείωτο πολυμορφισμό: γενικά κάθε γένος περιλαμβάνει γόνιμες τάξεις, εφοδιασμένες με μάτια λιγότερο ή περισσότερο ανεπτυγμένα, και στείρες τάξεις (εργάτες και στρατιώτες) πάντοτε χωρίς πτέρυγες και συχνά χωρίς μάτια και οφθαλμίδια· από τις γόνιμες τάξεις, εκείνη των αληθινών βασιλισσών έχει 4 μεμβρανώδεις πτέρυγες πολύ ανεπτυγμένες – που αποσπώνται κοντά στη βάση μετά τη γαμήλια πτήση– η τάξη των βασιλισσών δεύτερης μορφής είναι προικισμένη με πτέρυγες μόλις ανεπτυγμένες, ενώ της τρίτης μορφής είναι άπτερη (οι 2 τελευταίες γόνιμες τάξεις περιλαμβάνουν τις λεγόμενες βασίλισσες αντικατάστασης). Οι 2 στείρες τάξεις αποτελούνται από άτομα των δύο φύλων, που δεν είναι όμως κατάλληλα για αναπαραγωγή. Αντίθετα με τα άλλα κοινωνικά έντομα, οι τ. αποκτούν τα χαρακτηριστικά του ακμαίου ατόμου μέσω βαθμιαίων τροποποιήσεων· όπως τα αβγά, έτσι και οι προνύμφες, που γεννιούνται ύστερα από 1-3 μήνες, είναι αρχικά όλες όμοιες μεταξύ τους· τα άτομα των γόνιμων τάξεων αρχίζουν να διαφέρουν από τα στείρα από την πρώτη αλλαγή· οι διαφορές μεταξύ εργατών και στρατιωτών εκδηλώνονται μετά τη δεύτερη αλλαγή· μετά το τρίτο στάδιο, σχηματίζονται οι βασίλισσες, που προορίζονται να αντικαταστήσουν το ζευγάρι των αληθινών βασιλισσών, όταν το τελευταίο αυτό δεν υπάρχει. Φαίνεται, ότι από τις προνύμφες παράγονται άτομα διαφόρων τάξεων ανάλογα με την τροφή με την οποία τρέφονται. Οι τ. της γόνιμης τάξης, όταν συμπληρώσουν την ανάπτυξή τους, βγαίνουν από την τερμιτοφωλιά μέσω οπών, που κατασκεύασαν οι εργάτες στα τοιχώματα· τα βασιλικά ζεύγη σχηματίζονται μεταξύ ατόμων, που προέρχονται από διαφορετικές αποικίες, αλλά ανήκουν στο ίδιο είδος. Το θηλυκό, που το ακολουθεί και το μιμείται το αρσενικό, διαλέγει π.χ. στο έδαφος ή σε ένα δέντρο το κατάλληλο μέρος για να σκάψει μια μικρή κοιλότητα στην οποία, αφού κόψουν τις πρώτες αρθρώσεις των κεραιών τους, οι δύο σύζυγοι θα αρχίσουν τη γονιμοποιό ζωή τους· ο γαμήλιος θάλαμος διευρύνεται σιγά σιγά καθώς αυξάνονται οι διαστάσεις της βασίλισσας. Η πρώτη γέννηση των αβγών ακολουθείται από άλλη μόνο, όταν γεννηθούν και αναπτυχθούν, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, οι σχετικές προνύμφες· ύστερα, η βασίλισσα γίνεται περισσότερο πολύτοκη και ογκώδης (σε μερικά είδη μπορεί να φτάσει σε μήκος περίπου 15 εκ. και να γεννά έως 30.000 αβγά την ημέρα). Ανίκανη να κινηθεί και να πάρει τροφή, η τεράστια θηλυκή –της οποίας η κοιλιά μπορεί να φτάσει 300 φορές μεγαλύτερη από την αρχική– τρέφεται από τους εργάτες, που της διοχετεύουν στο στόμα το σάλιο τους, πλούσιο σε θρεπτικές ουσίες· άλλοι εργάτες ασχολούνται με το να μεταφέρουν τα αβγά σε κατάλληλους θαλάμους επώασης. Το αρσενικό, που στο μεταξύ δεν έχει υποστεί αξιοσημείωτες αλλαγές, δεν απομακρύνεται ποτέ από το θηλυκό και κάθε τόσο το γονιμοποιεί. Οι εργάτες, εκτός από τα καθήκοντα που αναφέραμε, ασχολούνται με τη διατροφή των στρατιωτών και των προνυμφών, τη συγκέντρωση προμηθειών τροφής και την κατασκευή της τερμιτοφωλιάς. Οι στρατιώτες διαφέρουν από τα άλλα άτομα της κοινωνίας στις διαστάσεις του κεφαλιού και στην ανάπτυξη των γνάθων, τις οποίες χρησιμοποιούν για να ακρωτηριάζουν τους εχθρούς των τ., μεταξύ των οποίων οι φοβερότεροι είναι τα μυρμήγκια. Μερικοί στρατιώτες, που έχουν ατροφικές γνάθους, είναι προικισμένοι με μια διάτρητη κεφαλική απόφυση με την οποία βρέχουν τους εχθρούς με απωθητικό υγρό, που παράγεται από έναν ειδικό μετωπικό αδένα. Η βασική τροφή για την πλειονότητα των τ. είναι το ξύλο, τις περισσότερες φορές σάπιο· για την πέψη της κυτταρίνης όλοι σχεδόν οι ξυλοφάγοι τ. χρησιμοποιούν ειδικά μαστιγοφόρα πρωτόζωα, που συμβιούν, κατά μεγάλους αριθμούς, σε ένα διεσταλμένο τμήμα του πίσω εντέρου. Οι τ. καταβροχθίζουν επίσης τα λείψανα των αλλαγών και τους ομοίους τους, νεκρούς ή ετοιμοθάνατους· μερικά είδη τρέφονται και με άλλες ύλες. Οι τερμιτοφωλιές έχουν διαστάσεις, σχήματα και εσωτερική δομή διαφορετικά, ανάλογα με τα είδη· και τα υλικά όμως με τα οποία κατασκευάζονται ποικίλλουν: χωνεμένο ξύλο, που μερικές φορές έχει μετατραπεί σε ένα είδος χαρτονιού, ή χώμα και άμμο, ανακατεμένα με σάλιο και εκκρίματα. Γενικά οι τερμιτοφωλιές περιλαμβάνουν μια κοιλότητα, συχνά κεντρική, για το γόνιμο ζευγάρι, αίθουσες επώασης, δωμάτια για την τροφή, στοές για τον αερισμό και την επικοινωνία με το εξωτερικό· σε μερικές αίθουσες βρίσκονται μύκητες της ομοταξίας των βασιδιομυκήτων, που φυτρώνουν σε κομμάτια ξύλου, μασημένα και σαλιωμένα φύλλα: δεν διαπιστώθηκε οριστικά ακόμα αν οι μύκητες αυτοί καλλιεργούνται από τους τ. για να χρησιμοποιηθούν μόνο ως τροφή ή αν, αντίθετα, τους χρησιμοποιούν για να διατηρούν στο περιβάλλον τον αναγκαίο βαθμό υγρασίας. Οι τ. υποδιαιρούνται σε 6 οικογένειες που περιλαμβάνουν περίπου 2.000 είδη, από τα οποία 1.500 ανήκουν στην πολυσύνθετη οικογένεια των τερμιτιδών. Σε αυτήν ανήκουν οι τ. μεγαλύτερων διαστάσεων, που κατασκευάζουν τις ψηλότερες και θεαματικότερες φωλιές. Οι τ. είναι διαδεδομένοι ιδιαίτερα στις περιοχές με θερμό κλίμα, προπάντων στην Αφρική και στην Αυστραλία· στη μεσογειακή ζώνη βρίσκονται 2 είδη: ο calotermes flavicollis και, πιο καταστρεπτικός από τον προηγούμενο, ο reticulitermes lucifugus. Οι τ. είναι επιζήμιοι στον άνθρωπο για τις σοβαρές καταστροφές, που μπορούν να προκαλέσουν στις κατοικίες, στις βιβλιοθήκες και στα έργα τέχνης· για την καταπολέμησή τους χρησιμοποιούνται διάφορες ουσίες, ανάλογα με τα υλικά, που πρέπει να προστατευτούν. Οι τ. έχουν αρχαιότατη προέλευση, γιατί ένα είδος χρονολογείται από το πέρμιο, δηλαδή πριν από 200 εκατ. χρόνια· δείγματα του ολιγόκαινου (τριτογενούς), που έζησαν κατά συνέπεια εδώ και περίπου 50 εκατ. χρόνια, βρίσκονται τέλεια διατηρημένα σε κομμάτια ήλεκτρου στις ακτές της Βαλτικής. Τερμιτοφωλιά σε σχήμα μανιταριού του αφρικανικού είδους cubitermes fungifaber. Τερμίτες. Τερμιτοφωλιά σε σχήμα στήλης, από τις θεαματικότερες και πιο πολυσύνθετες, της αφρικανικής υποοικογένειας των μακροτερμινιτών. Στρατιώτης του γένους eutermes, με τη χαρακτηριστική μεγάλη μύτη του. Αμφιγονικές ή βασίλισσες του είδους calotermes flavicollis.